Kamus Bahasa Ternate
A.
Abilaha : lebih baik
Aci : robekAdi : lagi, juga
Adu : di bawah
Afa : jangan
Ara : bulan
Asu : suara sengau
Agi : kuah sayur
Ahad : hari minggu
Ahi : kulit
Ahu : hidup
Ake : air
Aki : lidah
Aku : bisa, boleh
Ako : kelamin pria
Alifuru : kampungan
Alo : dingin
Ana : mereka
Ari : menangis
Ata : dada
Au : darah
B.
Baba : ayah, bapak
Au : darah
B.
Baba : ayah, bapak
Bagu : jatuh (rebah)
Baju : pakaian, baju
Bairere : laba-laba
Baju : pakaian, baju
Bairere : laba-laba
Balibi : belimbing
Balo : janda
Balo : janda
Baso : merasakan, merasa
Bato : saja, hanya. Ngana bato fangare tosuka : hanya kamu yang saya suka
Bane/bubane : pantai. Bubane ma jang : pantai yang cantik
Bang : adzan
Banga : hutan
Bau : pinjam
Bato : saja, hanya. Ngana bato fangare tosuka : hanya kamu yang saya suka
Bane/bubane : pantai. Bubane ma jang : pantai yang cantik
Bang : adzan
Banga : hutan
Bau : pinjam
Bao : arus
Bawa : bawang
Beno : tembok, dinding
Besa : hujan
Betu : bibir
Bia : siput
Beno : tembok, dinding
Besa : hujan
Betu : bibir
Bia : siput
Biau : muda
Bido : sirih
Bifi : semut
Bika : sotong
Biki : ekor
Bira : nasi, beras
Bobafo : kenalan, teman
Boboso : pantangan
Bohoho : capek, lelah. Una obohoho ge, okodiho raika daka munara kanang : Dia lelah itu, baru pulang dari bekerja tadi.
Boi : buang
Boloasu : patut, layak
Bonofo : mengagung-agungkan
Boro : telur
Boto-boto : belalang
Boku-boku : ombak
Bou : bau
Bua : rayap
Bualawa : cengkeh
Bubiki : air sisa cuci piring
Bubuau : kumbang
Budu : tali celana (dalam)
Buki : sumbat
Bulutu : nyenyak (tidur)
Buro : udang
Busa : basah
Buseng : pemalas
Butu : tekan/pasar
Buwau : bunyi
C.
Cabu : sedikit. Cabutara : sebentar
malam. Cabu-cabu : sebentar, tidak lama
Cafurune : kotor, jorok
Caga : simpang, bercabang. Caga-caga : pontang-panting
Cahi : dukung (menggendong ke belakang)
Bika : sotong
Biki : ekor
Bira : nasi, beras
Bobafo : kenalan, teman
Boboso : pantangan
Bohoho : capek, lelah. Una obohoho ge, okodiho raika daka munara kanang : Dia lelah itu, baru pulang dari bekerja tadi.
Boi : buang
Boloasu : patut, layak
Bonofo : mengagung-agungkan
Boro : telur
Boto-boto : belalang
Boku-boku : ombak
Bou : bau
Bua : rayap
Bualawa : cengkeh
Bubiki : air sisa cuci piring
Bubuau : kumbang
Budu : tali celana (dalam)
Buki : sumbat
Bulutu : nyenyak (tidur)
Buro : udang
Busa : basah
Buseng : pemalas
Butu : tekan/pasar
Buwau : bunyi
C.
Cabu : sedikit. Cabutara : sebentar
malam. Cabu-cabu : sebentar, tidak lama
Cafurune : kotor, jorok
Caga : simpang, bercabang. Caga-caga : pontang-panting
Cahi : dukung (menggendong ke belakang)
Caka : syaitan, suanggi
Cako : pukul
Cama : leher
Cai : berkunang mata
Cai-cai : sebentar
Cerum : memasak
Ciri : jatuh (tentang buah)
Ciru : cukur. Ciruma ge nihutu, gila raima tonyodi : cukurlah itu rambutmu, sudah
panjang kulihat.
Cipo : mukena
Cako : pukul
Cama : leher
Cai : berkunang mata
Cai-cai : sebentar
Cerum : memasak
Ciri : jatuh (tentang buah)
Ciru : cukur. Ciruma ge nihutu, gila raima tonyodi : cukurlah itu rambutmu, sudah
panjang kulihat.
Cipo : mukena
Coho : tangkap (dengan dua tangan)
Congo : bakar
Coujou : berbakti
Cucatu : halangan, rintangan
Cuffala : rajin
Cum : sakit ringan. Cum-cum : tebak-tebakan
D.
Dadi : jadi
Daha : di dalam
Dahe : dapat, bisa, mampu, peroleh
Dagimoi : teman
Dai : (arah) laut
Daka : dari
Danata : rakus
Dano : cucu
Dari : pisau
Dehe : ujung
Congo : bakar
Coujou : berbakti
Cucatu : halangan, rintangan
Cuffala : rajin
Cum : sakit ringan. Cum-cum : tebak-tebakan
D.
Dadi : jadi
Daha : di dalam
Dahe : dapat, bisa, mampu, peroleh
Dagimoi : teman
Dai : (arah) laut
Daka : dari
Danata : rakus
Dano : cucu
Dari : pisau
Dehe : ujung
Demo : kata
Dero : dapat, jumpa. Sigaro maku dero adi : sampai jumpa lagi.
Detu : bara api
Dufutu : besok
Dika : biar
Dike : terguling, roboh
Diki : orang, manusia (pejabat dsb)
Din : jahit
Dodato : ragu
Dofu : banyak
Dogo : tambah
Doho : entah
Doka : seperti, macam
Dokagena : begitu
Dokanena : begini
Dopolo : kepala, pemimpin
Doro : jatuh (barang)
Doto : belajar. Madoto la supaya dadi pande : belajar agar menjadi (orang yang) pintar.
Madoto : belajar
Dodoto : pelajaran
Dowongi : pasir
Douru : pengikut, kemudian
Dudite : di samping, di sisi
Dudu : belakang, sebatang rokok
Duduma : pembawaan, perilaku, kebiasaan
Dudagi : perjalanan
Due/duwe : memiliki
Duga : cuma, hanya. Lih. Bato
Duka : duka, kesedihan
Dulabutu : dagangan
Dumaha : menanti, menunggu
Duroingo : keringat, peluh
Dero : dapat, jumpa. Sigaro maku dero adi : sampai jumpa lagi.
Detu : bara api
Dufutu : besok
Dika : biar
Dike : terguling, roboh
Diki : orang, manusia (pejabat dsb)
Din : jahit
Dodato : ragu
Dofu : banyak
Dogo : tambah
Doho : entah
Doka : seperti, macam
Dokagena : begitu
Dokanena : begini
Dopolo : kepala, pemimpin
Doro : jatuh (barang)
Doto : belajar. Madoto la supaya dadi pande : belajar agar menjadi (orang yang) pintar.
Madoto : belajar
Dodoto : pelajaran
Dowongi : pasir
Douru : pengikut, kemudian
Dudite : di samping, di sisi
Dudu : belakang, sebatang rokok
Duduma : pembawaan, perilaku, kebiasaan
Dudagi : perjalanan
Due/duwe : memiliki
Duga : cuma, hanya. Lih. Bato
Duka : duka, kesedihan
Dulabutu : dagangan
Dumaha : menanti, menunggu
Duroingo : keringat, peluh
Duso : lubang
Duo : kejar, usir
E.
Eli : mengenang
Era : matang, masak (makanan)
F.
Fael : sikap, perilaku, sifat
Fai : menggali
Faja : kotor
Fajaru : saya, aku (perempuan)
Fala : rumah
Falamo : ruang tamu
Fang : bayar
Fangare : saya, aku (lelaki)
Fanyira :
Fara : berpisah
Fato : atur, susun
Fati : halang, batas
Fere : naik (pohon, ke atas, ke gunung dll)
Feto : omong kosong
Fika : abu
Fiki : cuci
Fira : adik perempuan, kekasih, gadis
Firi : pindah, menghindar, menjauhi
Fuku : jual
Fuma : bodoh
Fodi : hamil
Foko : hamil
Fofuru : liar
Foheka : perempuan, isteri
Foma : waspada
Foturu : kuat
G.
Gaga : demam
Gaku : tinggi
Gala : (nama sebuah tarian pergaulan muda mudi)
Gam : kampung, negeri. Gamalama : negeri yang besar (nama gunung di pulau Ternate)
Gamam : malam, gelap
Gapi : (nama Ternate pada zaman dahulu kala)
Garaki : terkejut
Garura : sepi, sunyi
Gasa : membawa
Gasi : garam
Gate : jantung, kait. Rigate tute to sonyinga fira : jantung(perasaan)ku berdebar-debar bila mengingat dia (kekasih)
Ge, gena : itu
Gia : tangan
Gidi-gidi : air liur
Giha : menaruh, letakkan
Giki : orang. Giki Malaha : orang yang baik (kepanjangan dan sebutan dari Kimalaha=pemimpin di daerah otonom kesultanan Ternate)
Gila : panjang
Gina : muatan
Ginado : bertanya
Duo : kejar, usir
E.
Eli : mengenang
Era : matang, masak (makanan)
F.
Fael : sikap, perilaku, sifat
Fai : menggali
Faja : kotor
Fajaru : saya, aku (perempuan)
Fala : rumah
Falamo : ruang tamu
Fang : bayar
Fangare : saya, aku (lelaki)
Fanyira :
Fara : berpisah
Fato : atur, susun
Fati : halang, batas
Fere : naik (pohon, ke atas, ke gunung dll)
Feto : omong kosong
Fika : abu
Fiki : cuci
Fira : adik perempuan, kekasih, gadis
Firi : pindah, menghindar, menjauhi
Fuku : jual
Fuma : bodoh
Fodi : hamil
Foko : hamil
Fofuru : liar
Foheka : perempuan, isteri
Foma : waspada
Foturu : kuat
G.
Gaga : demam
Gaku : tinggi
Gala : (nama sebuah tarian pergaulan muda mudi)
Gam : kampung, negeri. Gamalama : negeri yang besar (nama gunung di pulau Ternate)
Gamam : malam, gelap
Gapi : (nama Ternate pada zaman dahulu kala)
Garaki : terkejut
Garura : sepi, sunyi
Gasa : membawa
Gasi : garam
Gate : jantung, kait. Rigate tute to sonyinga fira : jantung(perasaan)ku berdebar-debar bila mengingat dia (kekasih)
Ge, gena : itu
Gia : tangan
Gidi-gidi : air liur
Giha : menaruh, letakkan
Giki : orang. Giki Malaha : orang yang baik (kepanjangan dan sebutan dari Kimalaha=pemimpin di daerah otonom kesultanan Ternate)
Gila : panjang
Gina : muatan
Ginado : bertanya
Giyawas : jambu biji
Gofi : bersih
Gogo : tersedak
Gogola : sakit
Goheba : burung garuda (lambang/simbol kesultanan Ternate)
Gohoho : buang air kecil
Gohosi : buang air besar
Golofino : takut
Golojo : rakus
Golokoa : baik-baik saja, tidak apa-apa, kenapa?
Gonofu : serabut kepala
Goroho : minyak
Gofi : bersih
Gogo : tersedak
Gogola : sakit
Goheba : burung garuda (lambang/simbol kesultanan Ternate)
Gohoho : buang air kecil
Gohosi : buang air besar
Golofino : takut
Golojo : rakus
Golokoa : baik-baik saja, tidak apa-apa, kenapa?
Gonofu : serabut kepala
Goroho : minyak
Gora : jambu air
Goraka : jahe
Gosora : pala
Gou : betul
Gudu : jauh
Gugise : pendengaran
Gugutu : dendam
Goraka : jahe
Gosora : pala
Gou : betul
Gudu : jauh
Gugise : pendengaran
Gugutu : dendam
Gumuru : pinggul, pinggang
Gura : kebun
Gurahe : rumput, sampah
Gunage : muka depan
Gunyira : kanan
Gurango : hiu
Guwae : mangga
Gura : kebun
Gurahe : rumput, sampah
Gunage : muka depan
Gunyira : kanan
Gurango : hiu
Guwae : mangga
H.
Habari : kabar
Hado : datang
Hafu-hafu : gelap
Haka : kasi, berikan
Hako : gatal
Hal : masalah
Hale : menjilat
Hali : mahal
Ham : basi
Hamo : telan
Hame : mencium
Hang : belum
Hare : bau busuk
Habari : kabar
Hado : datang
Hafu-hafu : gelap
Haka : kasi, berikan
Hako : gatal
Hal : masalah
Hale : menjilat
Hali : mahal
Ham : basi
Hamo : telan
Hame : mencium
Hang : belum
Hare : bau busuk
Hasa : perlahan
Haso : berat
Hasi-hasi : bohong-bohong
Hate : kayu
Hau : memancing
Haso : berat
Hasi-hasi : bohong-bohong
Hate : kayu
Hau : memancing
Hena : pinang
Henju : bergaya, cari perhatian
Hida : melihat
Hiku : bersembunyi
Himo : tua
Hina : tipis
Hisa : pagar
Hito : dapur
Hio : bertiup (angin)
Hohe : tertawa
Hohi : hitung
Hohoro : bisul
Hohu : kaki
Hoi : buka
Hodu : tidak mau, menolak, enggan
Hotu : tidur, telentang
Hida : melihat
Hiku : bersembunyi
Himo : tua
Hina : tipis
Hisa : pagar
Hito : dapur
Hio : bertiup (angin)
Hohe : tertawa
Hohi : hitung
Hohoro : bisul
Hohu : kaki
Hoi : buka
Hodu : tidak mau, menolak, enggan
Hotu : tidur, telentang
Hosa : sesak nafas
Huda : sagu
Hutu : rambut
I.
Ibi : ASI
Ici : kecil
Idi : suara
Ie : ke atas
Ifa : papan
Igo : kelapa
Iho : kotoran
Ija : harga
Ika : ke sana
Ino : mari
Ing : gigi
Iste : letnan satu
Iyo : kakak laki-laki
J.
Jaha : tenggelam
Jaga : menjaga
Jang : bagus, indah
Jara : kuda
Jaru : perempuan
Jiho : bergeser
Jiko : tanjung
Huda : sagu
Hutu : rambut
I.
Ibi : ASI
Ici : kecil
Idi : suara
Ie : ke atas
Ifa : papan
Igo : kelapa
Iho : kotoran
Ija : harga
Ika : ke sana
Ino : mari
Ing : gigi
Iste : letnan satu
Iyo : kakak laki-laki
J.
Jaha : tenggelam
Jaga : menjaga
Jang : bagus, indah
Jara : kuda
Jaru : perempuan
Jiho : bergeser
Jiko : tanjung
Jiku-jiku : siku
Jou : Allah, pemimpin, tuan, raja
Joko : menginjak. Jojoko : tempat berpijak
Jojobo : arisan
Jojoho : dasar/sila
Jum : tunjuk
K.
Ka'ahe : ringan
Ka'ale : melingkarkan
Kabi : kambing
Kabila : kotak anyaman, bakul
Kabo : kabayan, upas
Kabubu : lapuk
Kaci : kancing (baju dan celana)
Kadale : kedelai
Kadi : ganti, tukar (tentang orang)
Kado : sampai, tiba
Kadu : karung
Kadu-kadu : mengantuk
Kafo : kabur, rabun
Kafo-kafo : remang-remang
Kage : di situ, di sana
Kagunga : perahu besar
Kaha : tanah, daerah, wilayah
Kahia : lumba-lumba
Kai : nikah, kawin
Kai-kai : pengantin, mempelai
Kaicil : pangeran
Kailupa : pohon randu, kapok
Kaitara : tadi malam, semalam
Kalababa : talas
Kalafa : tembelok
Kalaki: menuduh, menggugat, mengaduh
Kalanjinga : sejenis penyakit, kulit
Kalida : kenyal
Kalimumu : ketombe
Kalonde : ketam
Kam : bambu berisi air
Kamo-kamo : awan
Kampong : desa, kampung
Kanang : tadi
Kane : di sini
Kangela : beban, kelelahan, sengsara
Kanyigo : kemarin
Kapinda : sendal
Kapita : panglima perang
Kara : baru, kemudian, lalu
Karabesi : janggut, bambang
Karamat : tempat suci
Karana : sebab, karena
Karepo : sumbing
Karo : panggil
Kasa : ke mana
Kas : lemari
Kasi : sunyi, sepi
Kasisi : imam, ulama
Kaso : anjing
Kasuba : kain merah
Kata : antar, mengantar
Kaucil : keturunan dari Kapita Lao
Kawasa : kuasa, kekuasaan
Kefe : pundak
Jou : Allah, pemimpin, tuan, raja
Joko : menginjak. Jojoko : tempat berpijak
Jojobo : arisan
Jojoho : dasar/sila
Jum : tunjuk
K.
Ka'ahe : ringan
Ka'ale : melingkarkan
Kabi : kambing
Kabila : kotak anyaman, bakul
Kabo : kabayan, upas
Kabubu : lapuk
Kaci : kancing (baju dan celana)
Kadale : kedelai
Kadi : ganti, tukar (tentang orang)
Kado : sampai, tiba
Kadu : karung
Kadu-kadu : mengantuk
Kafo : kabur, rabun
Kafo-kafo : remang-remang
Kage : di situ, di sana
Kagunga : perahu besar
Kaha : tanah, daerah, wilayah
Kahia : lumba-lumba
Kai : nikah, kawin
Kai-kai : pengantin, mempelai
Kaicil : pangeran
Kailupa : pohon randu, kapok
Kaitara : tadi malam, semalam
Kalababa : talas
Kalafa : tembelok
Kalaki: menuduh, menggugat, mengaduh
Kalanjinga : sejenis penyakit, kulit
Kalida : kenyal
Kalimumu : ketombe
Kalonde : ketam
Kam : bambu berisi air
Kamo-kamo : awan
Kampong : desa, kampung
Kanang : tadi
Kane : di sini
Kangela : beban, kelelahan, sengsara
Kanyigo : kemarin
Kapinda : sendal
Kapita : panglima perang
Kara : baru, kemudian, lalu
Karabesi : janggut, bambang
Karamat : tempat suci
Karana : sebab, karena
Karepo : sumbing
Karo : panggil
Kasa : ke mana
Kas : lemari
Kasi : sunyi, sepi
Kasisi : imam, ulama
Kaso : anjing
Kasuba : kain merah
Kata : antar, mengantar
Kaucil : keturunan dari Kapita Lao
Kawasa : kuasa, kekuasaan
Kefe : pundak
Kehe : batuk
Keker : teropong
Kela : membuka lebar
Kela-kela : berbaring telentang
Kiau : muda
Kie : pulau, gunung
Koa : apa?
Kobori : keriting; ikal
Kodoti : perang
Kodiho : pulang. Kodiho Asal : pulang ke rahmatullah, meninggal
Kofi : kopi
Koho-koho : berduri, duri
Kohu : mentah
Kohuru : semak belukar
Koi : pisang, tempat tidur
Kokaro : lih. Karo
Kokehe : batuk
Koketo : mabuk
Koko : berdiri
Kokofi : ngilu
Kolano : raja, sultan
Keker : teropong
Kela : membuka lebar
Kela-kela : berbaring telentang
Kiau : muda
Kie : pulau, gunung
Koa : apa?
Kobori : keriting; ikal
Kodoti : perang
Kodiho : pulang. Kodiho Asal : pulang ke rahmatullah, meninggal
Kofi : kopi
Koho-koho : berduri, duri
Kohu : mentah
Kohuru : semak belukar
Koi : pisang, tempat tidur
Kokaro : lih. Karo
Kokehe : batuk
Koketo : mabuk
Koko : berdiri
Kokofi : ngilu
Kolano : raja, sultan
Koliho : pulang, balik. Koliho asal : meninggal dunia
Koloko : menabur bibit
Kololi : keliling
Kololo : memeluk, mendekap
Kolong : peluk
Koltidi : cacing
Kona! : aduh, kasihan!
Konora : di tengah-tengah
Konyo : membungkus, pembungkus
Korofu : memperkosa
Kore : angin. Kore ma Ako : angin puting beliung. Kore Sara se Kore Mie : angin selatan dan angin utara.
Kore Maruahe : angin pancaroba
Koreho : balik, membalik
Koru : bunuh
Koro : mengundang (dengan lisan)
Kosi : bertelur
Kose : burung, kembali belajar
Kotale : berusaha sedikit demi sedikit
Kuci : kunci
Kulcifi : kuku
Kuldudu : ketiak
Kurubu : berbicara
L.
Laba : lari
Labu : mungkin, barangkali
Laha : baik
Lahi : Minta. Lolahi : permintaan mis. Rimoi bato rilolahi se ngana : hanya satu permintaanku padamu
Lako : mata
Lamo : besar
Lasa : angsa
Lebe : benang
Koloko : menabur bibit
Kololi : keliling
Kololo : memeluk, mendekap
Kolong : peluk
Koltidi : cacing
Kona! : aduh, kasihan!
Konora : di tengah-tengah
Konyo : membungkus, pembungkus
Korofu : memperkosa
Kore : angin. Kore ma Ako : angin puting beliung. Kore Sara se Kore Mie : angin selatan dan angin utara.
Kore Maruahe : angin pancaroba
Koreho : balik, membalik
Koru : bunuh
Koro : mengundang (dengan lisan)
Kosi : bertelur
Kose : burung, kembali belajar
Kotale : berusaha sedikit demi sedikit
Kuci : kunci
Kulcifi : kuku
Kuldudu : ketiak
Kurubu : berbicara
L.
Laba : lari
Labu : mungkin, barangkali
Laha : baik
Lahi : Minta. Lolahi : permintaan mis. Rimoi bato rilolahi se ngana : hanya satu permintaanku padamu
Lako : mata
Lamo : besar
Lasa : angsa
Lebe : benang
Lemo : jeruk
Liwangka : belenggu, rantai.
Lobe : menerangi; menyenter
Logi : gigit
Lolojo : kerongkongan
Loloji : perih
M.
Mada : Mulut. Nimada rimoi bato se musti ngone fojaga kalo fowaje se monyika : Mulutmu hanya satu dan harus kita jaga kalau berbicara pada orang lain.
Maha : nanti, tunggu
Mahe : malu
Mahode : lauk pauk
Mahodo : mandi
Makase : memarahi
Maku : saling, bersama
Malo : tidak ada
Mararo : minggir, menepi
Mari : batu
Masisuru : menyelinap
Materu : sama, serupa, tidak jauh berbeda
Mina : dia (perempuan)
Modiri : lusa
Moi : habis, ludes, sisa
Momi : bangun
Liwangka : belenggu, rantai
Mongo : padahal, ternyata
Mote : ikut. Maku mote : bersama-sama
Munara : kerja
Mumam : makanan ringan
Murari : cepat
Mafodi : berbelanja
Liwangka : belenggu, rantai.
Lobe : menerangi; menyenter
Logi : gigit
Lolojo : kerongkongan
Loloji : perih
M.
Mada : Mulut. Nimada rimoi bato se musti ngone fojaga kalo fowaje se monyika : Mulutmu hanya satu dan harus kita jaga kalau berbicara pada orang lain.
Maha : nanti, tunggu
Mahe : malu
Mahode : lauk pauk
Mahodo : mandi
Makase : memarahi
Maku : saling, bersama
Malo : tidak ada
Mararo : minggir, menepi
Mari : batu
Masisuru : menyelinap
Materu : sama, serupa, tidak jauh berbeda
Mina : dia (perempuan)
Modiri : lusa
Moi : habis, ludes, sisa
Momi : bangun
Liwangka : belenggu, rantai
Mongo : padahal, ternyata
Mote : ikut. Maku mote : bersama-sama
Munara : kerja
Mumam : makanan ringan
Murari : cepat
Mafodi : berbelanja
Komentar